مدیریت امور بین الملل-مرکز امور زنان و خانواده
شکل گیری پوشش در میان اقوام مختلف دارای خاستگاه مشترک بوده،اما در گذر زمان تحت تأثیر عوامل گوناگون هریک از اقوام نوعی خاص از پوشش را برگزیده اند.
پوشش، فرای آنکه به عنوان یک نیاز بنیادین مادی برای بشر به حساب می آید، عاملی برای نمایش اعتقاد و شخصیت افراد تلقی می شود و نوعی پرچم وجودی انسان است.
تاریخ 2500 سال ایران را که ورق بزنیم در هیچ کجای آن ایرانی بدون پوشش دیده نشده است. مگر آنجا که دستان بیگانگان خواسته این ملت را از تمدن و فرهنگش جدا کند. نیم نگاهی به دوره های متمادی زندگی ایرانیان، نشانگر آن است که حفظ حریم فردی و بین فردی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است و این امر خصوصاً در پوشاک آنان خودنمایی می کند، ساختار پوشاک زنان در ایران نشانگر عمق نگاه باستانی فرهنگ ایرانی در خصوص پوشش زنان، حریم بین فردی و تأثیر آن در رشد فرد و جامعه است.
نکته قابل توجه آن است که گرچه حیات آدمیان از همان آغاز با پوشش پیوند خورده است. به دلیل وجود نوعی احساس حیای طبیعی در جنس ماده، زنان در طول تاریخ در امر پوشش تلاش و جدیت بیش تر از خود نشان داده اند. ( لذات فلسفه، ویل دورانت، ص 129 )
پوشاک با مدنیت و تمدن بشری همواره ارتباط مستقیم داشته و هرچه تمدن انسان جلوتر رفته، تکه های پوشش او بیشتر شده است و تنها در قرن بیستم که می بینیم تمدن با هزاران تعمد با عریانی و برهنگی همراه می شود.
طبق نظر براون وشنایدر در کتاب پوشاک اقوام مختلف یهودیان، مسیحیان، اعراب ، یونانیان، اهالی رم، آلمان، خاور نزدیک و ... حجاب را به طور کامل رعایت می کردند و اکثراً سر خویش را نیز می پوشاندند. برابر تصاویر این کتاب، کاهش تدریجی حجاب زنان از نیمه دوم قرن هجدهم در اروپا آغاز شد ولی حتی تا اواخر قرن نوزدهم، اروپاییان همچنان لباس بلند می پوشیدند و سر را نیز می پوشاندند و همین متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف، نشان دهنده تمایل فطری انسان خصوصاً زنان به حجاب دانسته شده است. ( پوشاک اقوام مختلف ، ترجمه یوسف کیوان شکوهی )
از نظر تاریخی، شکل نوین پوشش تحت عنوان بی حجابی از قرن نوزدهم آغاز شد. پس از رنسانس و انقلاب علمی- صنعتی به ویژه پس از جنگ جهانی دوم (1944 م ) با وقوع نهضت به اصطلاح آزادی زنان ! کنار گذاشتن حجاب مورد تشویق و تکریم قرار گرفت. به گفته ویل دورانت فیلسوف تمدن نگار غرب، کارخانه داران بزرگ برای استفاده از نیروی کار ارزان قیمت زنان و حضور آنان در محیط کار، تبلیغات وسیعی را آغاز کردند و موجی جدید به وجود آوردند که نهضت زنان برای آزادی نامیده شد و درباره ضرورت آن تبلیغات وسیعی در مطبوعات انجام گرفت. ( لذات فلسفه، ص151 )
در طول تاریخ زنان مسلمان مبارزات و مقاومتهای زیادی را جهت حفظ عفاف و پوشش کرده اند و می کنند. مانند زنان الجزایر در مقابل حکومت فرانسه و زنان ترکیه، تونس و نیز زنان ایران در زمان پادشاهی رضاشاه که به مقاومت خود ادامه دادند.
فرانتس فانون در خصوص مقاومت زنان الجزایر می گوید: هر چادری که دور انداخته می شود.، افق جدیدی روی استعمارگران می گشاید و پس از دیدن هر چهره بی حجابی امیدهای حمله ورشدن اشغالگران ده برابر می شود.
حکومتهای استعماری تمدن بزرگ اندلس که مرکز کسب دانش و سرچشمه نهضت عظیم علمی و فکری رنسانس بود را با حربه بی حجاب کردن زنان به سقوط کشاندند، به گفته گوستاو لوبون، انحطاط اندلس پس از اخراج و قتل عام مسلمانان و به فساد کشیدن جوانان به اندازه ای سریع و شدید بود که به جرأت می توان گفت تاریخ نظیر چنین سقوطی را ندیده است.
دامنه این اقدامات کم کم کشورهای اسلامی را فرا گرفت. نخستین کشور اسلامی که به صورت رسمی و پلیسی علیه حجاب بانوان روی آورد، افغانستان بود. ترکیه در سال 1313 و رضاخان در ایران در 17 دی ماه 1314( مطابق 1935 م ) کشف حجاب را اجرا کردند. در یک اقدام خشن از سوی نیروی انتظامی در سراسر کشور حجاب زنان از سر آنان به زور برداشته شد و حضور زنان و دختران با حجاب در مدارس و ادارات ممنوع شد و امروزه نیز شاهد این حرکت ضد حقوقی بشر در کشورهای اروپایی به خصوص فرانسه و ... که اقلیت های مسلمان را تحت فشار قرار می دهند و هزاران تن از زنان از ادامه تحصیل و داشتن شغل محروم شدند. وقتی در کشورهایی که الویت مسلمانها هستند مانند ترکیه، تونس و ... اقدام به قانونی کردن ضد حجاب می کنند که زنان مسلمان با استقامت و اعتراض دست از حجاب برنداشتند.
تاریخچه پوشش در ایران قبل از ورود اسلام
جهان بینی و انسان شناسی هر فرهنگ و مکتب، نقش اساسی و مهمی در انتخاب نوع و کیفیت پوشش دارد. تجلیات پوشش در میان زنان ایران چنان چشم گیر است که برخی از اندیشمندان و تمدن نگاران، ایران را منبع اصلی ترویج حجاب در جهان معرفی کرده اند. ( ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج2، ص 78- برتراند راسل، زناشویی و اخلاق، ص 135 )
یافته های پژوهشی نشان می دهد که زنان ایران از زمان مادها حجاب کاملی شامل پیراهن بلند چین دار، شلوار تا مچ پا و شنلی بلند روی لباسها داشته اند.
زنان با آزادی در محیط بیرون خانه رفت و آمد می کردند و هم پای مردان به کار می پرداختند و این امور با حجاب کامل همراه بوده است.
جایگاه فرهنگی پوشش در میان زنان نجیب ایران به گونه بوده است که هنگامی که خشایار شاه به ملکه وئسی دستور داد که بدون پوشش به بزم بیاید تا حاضران زیبایی او را بنگرند، وی امتناع کرد و برای این سرپیچی به حکم داوران، عنوان ملکه ایران را از دست داد.
طبق نقوش برجسته و مجسمه های ما قبل میلاد، پوشاک زنان دوره ماد از لحاظ شکل با کمی تفاوت با پوشاک مردان یکسان است و زن و مرد به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد، از هم تمیز داده می شوند. ( ضیاء پور، پوشاک باستانی ایرانیان، ص 54-51 )
زنان پارسی نیز از چادر استفاده می کردند و آن را بر روی تن خود می انداختند، به طوری که تمام لباسهای زیر را می پوشاند. نقوش روی فرش پازیریک که در سیبری پیدا شده و مربوط به دوره هخامنشی است، زنانی را نشان می دهد که پوششی سر اندر پا چیزی شبیه چادر روی همه پوشاک خود داشته اند.
در دوره اشکانیان نیز زنان پوشش کاملی داشتند و روی آن چادر به سر می کردند. چادر زنان اشکانی به رنگهای شاد و ارغوانی و سفید بوده است. این چادر به نحوی روی سر می افتاده که عمامه (نوعی کلاه زنانه) را در قسمت عقب و پهلوها می پوشانده است. ( همان منبع ص 197 )
از این دوره، نقش برجسته ای از پالیر در موزه لوور هست و زنی را نشان می دهد که چادر به سر دارد.
چادر در دوره ساسانیان هم استفاده می شده است. ( همان ص 114 ) و زنان ساسانی چادرگشاد و پر چینی به سر می کردند که تا ساق پا می رسیده است. حتی لباس هنرپیشگان زن مانند لباسهای بلند سایر بانوان، تا پشت پا کشیده شده است. ( علی سامی، تمدن ساسانی، ج1، ص 186 )
در دوره سلوکیان یونانی تبار نیز در نقش برجسته ای در نمروداغ آسیای صغیر، آنیتوکوس را در کنار همسرش که ملبس به پوشش و گونه ای سر انداز است، می توان مشاهده کرد. در دیوارنگاره های دور شهر تدمر و الحضرا در سوریه زنان چادر به سر دارند.
حجاب در ادیان الهی پیش از اسلام
شریعت حضرت ابراهیم(ع):
در آئین مقدس حضرت ابراهیم(ع) مسئله پوشش زنان، حائز اهمیت بوده است. در کتاب تورات چنین می خوانیم: « رفقه چشمان خود را بلند کرده و اسحاق را دید و از شتر خود فرود آمد، از خادم پرسید: این مرد کیست که در صحرا به استقبال ما می آید؟ خادم گفت: اقای من است. پس برقعه خود را گرفته، خود را پوشانید. » ( صفر پیدایش، باب 24، آیه 64 و 65 )
از این بیان روشن می شود که پوشش زن در مقابل نامحرم در شریعت حضرت ابراهیم(ع) وجود داشته است، زیرا رفقه در مقابل اسحاق که به او نامحرم بود، از شتر پیاده شد و خود را پوشاند تا چشم اسحاق به او نیفتد.
آئین یهود
در اصول اخلاقی « تلمود » که یکی از کتابهای مهم دینی و در حقیقت فقه مدون و آئین نامه یهودیان است، آمده : « اگر زنی به نقض قانون یهود می پرداخت، چنانچه مثلاً بی آنکه چیزی بر سر داشت به میان مردم می رفت و ... در آن صورت مرد حق داشت بدون پرداخت مهریه، او را طلاق دهد.» ( ویل دورانت ، تاریخ تمدن، ج 4 ، ص 461 )
آئین مسیحیت
در کتاب انجیل آمده است: پولس در رساله خود به قدنتیان تصریح می کند: « در دل خود انصاف دهید آیا شایسته است که زن ناپوشیده نزد خدا دعا کند. » ( باب 11 آیه 14 )
پس در جایی که برای دعا باید سر زن پوشیده باشد، به هنگام روبرو شدن با نامحرم پوشش سر لازم تر خواهد بود. در رساله پولس به تیموتائوس آمده است: « و همچنین زنان خود را بیارایند به لباس حیا و پرهیز، نه به زلف و طلا و مروارید و رخت گرانبها، بلکه چنانکه زنان را می شاید که دعوای دینداری می کنند به اعمال صالحه. » ( باب 2، آیه 11-9 )
در تمام ادیان الهی متناسب با مقتضیات زمان حفظ حجاب و پوشش را برای زنان در نظر گرفته اند. زنان ایران نیز همواره با آداب و رسوم فرهنگی خود با پوشش کامل زندگی کرده اند و حفظ حجاب جزیی از فرهنگ آنان به شمار می آید. حجاب برای زن شرایطی را فراهم می آورد تا بتواند استعدادهای درونی و توانایی های خود را پرورش داده و به ظهور برساند و نقش مهم و ارزنده ای در پیشبرد آرمانهای جامعه ایفا نماید. چادر نیز مصداق بارز حجاب است. مقام معظم رهبری در بیانات گهربار خود با اشاره به ایرانی بودن چادر می فرمایند: « زنان ما می خواهند حجاب خودشان را حفظ کنند. چادر را هم دوست دارند و چادر لباس ملی ماست و چادر پیش از آنکه یک حجاب اسلامی باشد، یک حجاب ایرانی است. مال مردم ما و لباس ملی ماست. » ( بیانات رهبر در دیدار پرستاران، 20/7/73 )
بر خلاف گفته عده ای که حجاب را فقط امری شخصی تلقی می کنند، حجاب مسئله ای اجتماعی است که مستقیماً در روابط جامعه مؤثر است. وضع ظاهری افراد در دید و روح ناظرین اثر می گذارد. این وضع ظاهر برای اهل تخلاق و دین، بالاترین ضررهای معنوی را دارد. پس رعایت نکردن پوشش، در حقیقت تجاوز به حقوق و آزادی معنوی و روحی دیگران است. در مورد دلایل پوشش می توان چند مورد را ذکر کرد:
استحکام پیوند خانوادگی : هرچه سبب تحکیم پیوند خانوادگی و صمیمیت رابطه زوجین گردد، برای کانون خانواده مفید است. اختصاص یافتن امور جنسی به محیط خانواده و در چارچوب ازدواج، پیوند زناشویی را محکم می کند و درمقابل، فراهم بودن شرایط برای بهره گیری و لذت در بیرون از خانه موجب دلسردی مرد به همسرش خواهد شد.
پیشگیری از خشونت علیه زنان : زن مظهر جمال و مردشیفته جمال زن است، تفاوت در حد پوشش به سبب همین تفاوت طبیعی زن و مرد است. پوشش زنان، زمینه تحریکات جنسی را کاهش می دهد و موجب می شود که کسی مزاحم زنان نشود. بدین ترتیب، پاکی و شخصیت زنان از طمع و آزار بیماردلان حفظ می شود و از خشونت علیه زنان، تجاوزات و ... پیشگیری می شود.
امنیت و آرامش روحی و روانی : غریزه جنسی، بسیار نیرومند است و هرچه بیشتر اطاعت شود، سرکش تر می شود. اسلام به قدرت این غریزه توجه دارد و برای تعدیل و رام کردن آن، تدابیری را اندیشیده است. حجاب، آزادی زنان را سلب نمی کند بلکه آزادی را از مردان بیماردلی که قصد لذت جویی هوسرانی دارند، سلب می کند. حجاب به زن احساس امنیت و آرامش می بخشد، زیرا مانع از دست دادن شخصیت و شأن او می شود، به همین علت حجاب را مصونیت می دانیم؛ زیرا حجاب از حریم شخصی که با هیچ چیز نمی توان آن را معامله کرد، صیانت می کند.
حفظ کرامت انسانی زن : دین برای حضور انسانی زن و فعالیت او در اجتماع اهمیت خاصی قائل شده است، اسلام با اصل بیرون رفتن زن از خانه و فعالیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زن مخالف نیست، حتی بر مواردی همچون علم آموزی سفارش می کند. اما همه این امور باید در چارچوب دستورات و معیارهای اسلامی باشد، آنچه مانع تحرک جامعه می شود، پوشش زنان نیست بلکه مانع حقیقی پوشش نامناسب است. اختلاط، بد حجابی و بی حجابی موجب بهم خوردن اخلاق و نظم اجتماعی می شود. حجاب روش عاقلانه ای برای جلوگیری از این اختلال و فرسایش نیروی کار جامعه است.